Vượt qua những con dốc chạy ven biển xanh ngăn ngắt êm đềm sóng vỗ, qua những làng mạc, vườn cây ăn trái um tùm, xe đưa bạn tới công viên Mũi Tàu - nơi có bức tượng Mạc Cửu bằng đá xanh cao 7 mét sừng sững vươn lên trời cao bên dáng núi Tô Châu trầm mặc soi bóng xuống Đông Hồ.
>> Hà Tiên - Mảnh đất đầu ngọn gió
Qua cầu Tô Châu là đến một vùng đất của những di tích liên quan đến dòng họ Mạc lừng danh gắn liền với công cuộc khai mở đất Hà Tiên từ đầu thế kỷ XVIII. Ngày nay, thị xã Hà Tiên thuộc tỉnh Kiên Giang, cách thành phố Rạch Giá 120km và TPHCM 360km, nổi tiếng với nhiều danh lam thắng cảnh, quanh năm nắng vàng, biển xanh ôm ấp vỗ về, tạo cho Hà Tiên một dáng vẻ riêng biệt.
Tượng đài Mạc Cửu ở công viên Mũi Tàu, thị xã Hà Tiên. Ảnh: Cúc Tần
Lăng Mạc Cửu chiếm một diện tích hầu như cả ngọn “Bình San diệp thúy”. Vốn là triều thần nhà Minh, nên khi Minh triều bị nhà Thanh cướp ngôi, Mạc Cửu (sinh năm 1655 tại Triều Châu, Quảng Đông, Trung Quốc) đưa cả gia đình cùng đoàn tùy tùng đến Hà Tiên định cư, lập nên làng ấp, biến địa phương hoang vu xa xăm này thành một cảng thị phồn vinh.
Lăng Mạc Cửu gồm đền thờ và quần thể mộ phần. Đền thờ Mạc Cửu còn gọi là Trung Nghĩa từ, thường gọi tắt là miếu Linh, tọa lạc dưới chân núi Bình San. Cổng đền thờ Mạc Cửu có hai câu liễn đối bằng chữ Hán do nhà Nguyễn ban tặng:“Nhất môn trung nghĩa gia thinh trọng; Thất diệp phiên hàn quốc lũng vinh” (Một nhà trung nghĩa danh thơm cả họ; Bảy lá giậu che, cả nước mến yêu).
Vào trong là võ ca với xung quanh là khoảng sân phủ trùm bóng mát cây xanh. Kế đó là đền thờ Mạc Cửu với cột vuông, hoành phi và liễn đối. Ngay chính điện có một biển thờ đề “Khai trấn trụ quốc”. Vách đền là những bài thơ trứ tác trăm năm trước: “Hà Tiên thập vịnh”.
Theo con đường dốc bậc cấp lên núi, ta sẽ đi xuyên qua những “rừng” cây bạch mai sản sinh từ cây mẹ đem từ Quảng Tây (Trung Quốc) sang trồng vào năm 1720. Hằng năm, vào những ngày Tết Nguyên đán, mai nở trắng cành, tỏa hương thơm ngát.
Đền thờ Mạc Cửu. Ảnh: Cúc Tần
Trên lăng mộ, ngôi mộ lớn nhất, uy nghiêm nhất, là mộ Mạc Cửu, hình bán nguyệt, có vành thành bằng đất to lớn như con rồng nằm uốn che quanh nấm mồ, theo phong cách mộ táng của người Triều Châu. Trước khung cảnh mộ phần tôn nghiêm, chợt nghe đâu đây lời bài hát “Hà Tiên” của nhạc sĩ Lê Dinh dịu êm: “Tôi qua lăng Mạc Cửu. nằm trên con voi phục”, chợt thấy lòng buồn rười rượi.
“Con voi phục” năm xưa ám bụi thời gian, nhưng buồn với hai tượng tướng quân bằng đá xanh đứng canh hai bên cánh mộ năm xưa đã bị người ta trộm mất, thay bằng hai tượng xi măng không thể trơ gan cùng tuế nguyệt! Người ta đã phần nào làm mất đi lòng hiếu nghĩa của Mạc Thiên Tích khi ông cho khởi xây lăng mộ cha mình từ năm 1735, ngay năm cha ông qua đời, bằng đá xanh do các nhà buôn Trung Quốc chở từ Quảng Tây sang, và hoàn thành vào năm 1739.
Đứng bên phần mộ Mạc Cửu, ta chợt nhớ về 300 năm trước, nơi đây, thời Mạc Cửu sinh tiền từng lập đàn Xã Tắc dùng làm nơi tế chiến sĩ trận vong và đàn Xuyên Sơn làm nơi tế trời đất hằng năm vào ngày mồng 9 tháng Giêng. Cũng chính tại nơi này, ta có dịp phóng tầm mắt nhìn bao quát một phần thị xã Hà Tiên thơ mộng với vịnh biển, nơi có núi Pháo Đài vinh danh với tên gọi “Kim Dự lan đào”.
Rời lăng Mạc Cửu là một đoạn đường chừng trăm thước, lãng mạn với hai hàng cây ngọc lan tỏa bóng mát quanh năm. Những ngày hoa nở, hương ngọc lan tỏa hương thanh khiết, trầm mặc. Càng thoát tục hơn khi nghe tiếng “chuông ngân trong chiều vắng” từ Phù Dung cổ tự văng vẳng vọng đưa.
Có nhiều tài liệu ghi chép khác nhau về vị trí xây dựng và tên gọi chùa Phù Dung. Theo sách Đại Nam nhất thống chí, chùa có tên gọi là Phù Cừ, tọa lạc “ở chân núi Phù Cừ, xã Mỹ Đức huyện Hà Châu, do Mạc Thiên Tích lập ra khi trước, năm Thiệu Trị thứ sáu (1846), nhân dân tỉnh hạt xây sửa lợp ngói, trước sân đào giếng, theo núi dựng nhà”. Về sau vì kỵ húy nên chùa được đổi tên Phù Dung.
Sách “Gia Định thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức thì ghi:“Núi Phù Dung: cách trấn thự về phía tây bắc hơn 1 dặm. Ở đây hang hố xanh rậm lâu đời; chùa Phù Dung ở phía tây nam chân núi, tiếng chuông mõ pha trộn, tiếng kinh kệ lẫn tiếng ồn ào của phố thị, thật là cảnh nửa tăng nửa tục”.
Ngôi chùa sau chùa Phù Dung, tương truyền là nơi Mạc Thiên Tích
cho xây để nàng Ái Cơ tu hành. Ảnh: Cúc Tần
Ngôi chùa cổ đã sập hoàn toàn khi quân Xiêm tấn công sang Hà Tiên. Chùa Phù Dung ngày nay xây trên nền đất cao với nhiều bậc cấp bằng đá xanh. Chùa Phù Dung hiện tại vẫn dựa lưng vào ngọn “Bình San điệp thúy”. Sau chùa là một đài cao. Tương truyền đó là nơi Mạc Thiên Tích cho xây dựng để nàng Phù Cừ (Ái Cơ, Xuân Tự) tu hành. Chuyện nàng thứ thiếp của vị Tổng binh Đại đô đốc của trấn Hà Tiên giỏi tài kinh lược và thơ văn đã thành truyền thuyết tốn nhiều giấy mực của lớp hậu sinh.
Nữ sĩ Mộng Tuyết đã viết thiên tiểu thuyết ái tình diễm lệ “Nàng Ái Cơ trong chậu úp” và soạn giả Kiên Giang Hà Huy Hà đã sáng tác vở cải lương “Áo cưới trước cổng chùa” đều từ câu chưyện tình lâm ly bi đát của đôi trai tài gái sắc này.
Dù ngôi chùa Phù Dung bây giờ có phải là chùa Phù Dung xưa hay không chăng nữa, du khách hành hương, vãn cảnh chùa vẫn thấy lòng xao xuyến bâng khuâng trước mối tình đắm say chung thủy của chàng Mạc Thiên Tích với nàng Phù Cừ qua những câu chuyện truyền khẩu. Rồi, trong bóng hoàng hôn chập choạng ta nghe có tiếng “chuông ngân trong chiều vắng”, khiến ta như nghe tiếng chuông công phu vào lúc bình minh còn khuất nẻo ở Sắc tứ Tam Bảo tự, nhớ sao bài thơ “Tiêu tự thần chung” trong danh tác “Hà Tiên thập cảnh” của Tao đàn Chiêu Anh Các.
Di tich ho Mac o Ha Tien
Vuot qua nhung con doc chay ven bien xanh ngan ngat em dem song vo, qua nhung lang mac, vuon cay an trai um tum, xe dua ban toi cong vien Mui Tau - noi co buc tuong Mac Cuu bang da xanh cao 7 met sung sung vuon len troi cao ben dang nui To Chau tram mac soi bong xuong Dong Ho.
>> Ha Tien - Manh dat dau ngon gio
Qua cau To Chau la den mot vung dat cua nhung di tich lien quan den dong ho Mac lung danh gan lien voi cong cuoc khai mo dat Ha Tien tu dau the ky XVIII. Ngay nay, thi xa Ha Tien thuoc tinh Kien Giang, cach thanh pho Rach Gia 120km va TPHCM 360km, noi tieng voi nhieu danh lam thang canh, quanh nam nang vang, bien xanh om ap vo ve, tao cho Ha Tien mot dang ve rieng biet.
Tuong dai Mac Cuu o cong vien Mui Tau, thi xa Ha Tien. Anh: Cuc Tan
Lang Mac Cuu chiem mot dien tich hau nhu ca ngon “Binh San diep thuy”. Von la trieu than nha Minh, nen khi Minh trieu bi nha Thanh cuop ngoi, Mac Cuu (sinh nam 1655 tai Trieu Chau, Quang Dong, Trung Quoc) dua ca gia dinh cung doan tuy tung den Ha Tien dinh cu, lap nen lang ap, bien dia phuong hoang vu xa xam nay thanh mot cang thi phon vinh.
Lang Mac Cuu gom den tho va quan the mo phan. Den tho Mac Cuu con goi la Trung Nghia tu, thuong goi tat la mieu Linh, toa lac duoi chan nui Binh San. Cong den tho Mac Cuu co hai cau lien doi bang chu Han do nha Nguyen ban tang:“Nhat mon trung nghia gia thinh trong; That diep phien han quoc lung vinh” (Mot nha trung nghia danh thom ca ho; Bay la giau che, ca nuoc men yeu).
Vao trong la vo ca voi xung quanh la khoang san phu trum bong mat cay xanh. Ke do la den tho Mac Cuu voi cot vuong, hoanh phi va lien doi. Ngay chinh dien co mot bien tho de “Khai tran tru quoc”. Vach den la nhung bai tho tru tac tram nam truoc: “Ha Tien thap vinh”.
Theo con duong doc bac cap len nui, ta se di xuyen qua nhung “rung” cay bach mai san sinh tu cay me dem tu Quang Tay (Trung Quoc) sang trong vao nam 1720. Hang nam, vao nhung ngay Tet Nguyen dan, mai no trang canh, toa huong thom ngat.
Den tho Mac Cuu. Anh: Cuc Tan
Tren lang mo, ngoi mo lon nhat, uy nghiem nhat, la mo Mac Cuu, hinh ban nguyet, co vanh thanh bang dat to lon nhu con rong nam uon che quanh nam mo, theo phong cach mo tang cua nguoi Trieu Chau. Truoc khung canh mo phan ton nghiem, chot nghe dau day loi bai hat “Ha Tien” cua nhac si Le Dinh diu em: “Toi qua lang Mac Cuu. nam tren con voi phuc”, chot thay long buon ruoi ruoi.
“Con voi phuc” nam xua am bui thoi gian, nhung buon voi hai tuong tuong quan bang da xanh dung canh hai ben canh mo nam xua da bi nguoi ta trom mat, thay bang hai tuong xi mang khong the tro gan cung tue nguyet! Nguoi ta da phan nao lam mat di long hieu nghia cua Mac Thien Tich khi ong cho khoi xay lang mo cha minh tu nam 1735, ngay nam cha ong qua doi, bang da xanh do cac nha buon Trung Quoc cho tu Quang Tay sang, va hoan thanh vao nam 1739.
Dung ben phan mo Mac Cuu, ta chot nho ve 300 nam truoc, noi day, thoi Mac Cuu sinh tien tung lap dan Xa Tac dung lam noi te chien si tran vong va dan Xuyen Son lam noi te troi dat hang nam vao ngay mong 9 thang Gieng. Cung chinh tai noi nay, ta co dip phong tam mat nhin bao quat mot phan thi xa Ha Tien tho mong voi vinh bien, noi co nui Phao Dai vinh danh voi ten goi “Kim Du lan dao”.
Roi lang Mac Cuu la mot doan duong chung tram thuoc, lang man voi hai hang cay ngoc lan toa bong mat quanh nam. Nhung ngay hoa no, huong ngoc lan toa huong thanh khiet, tram mac. Cang thoat tuc hon khi nghe tieng “chuong ngan trong chieu vang” tu Phu Dung co tu vang vang vong dua.
Co nhieu tai lieu ghi chep khac nhau ve vi tri xay dung va ten goi chua Phu Dung. Theo sach Dai Nam nhat thong chi, chua co ten goi la Phu Cu, toa lac “o chan nui Phu Cu, xa My Duc huyen Ha Chau, do Mac Thien Tich lap ra khi truoc, nam Thieu Tri thu sau (1846), nhan dan tinh hat xay sua lop ngoi, truoc san dao gieng, theo nui dung nha”. Ve sau vi ky huy nen chua duoc doi ten Phu Dung.
Sach “Gia Dinh thanh thong chi” cua Trinh Hoai Duc thi ghi:“Nui Phu Dung: cach tran thu ve phia tay bac hon 1 dam. O day hang ho xanh ram lau doi; chua Phu Dung o phia tay nam chan nui, tieng chuong mo pha tron, tieng kinh ke lan tieng on ao cua pho thi, that la canh nua tang nua tuc”.
Ngoi chua sau chua Phu Dung, tuong truyen la noi Mac Thien Tich
cho xay de nang Ai Co tu hanh. Anh: Cuc Tan
Ngoi chua co da sap hoan toan khi quan Xiem tan cong sang Ha Tien. Chua Phu Dung ngay nay xay tren nen dat cao voi nhieu bac cap bang da xanh. Chua Phu Dung hien tai van dua lung vao ngon “Binh San diep thuy”. Sau chua la mot dai cao. Tuong truyen do la noi Mac Thien Tich cho xay dung de nang Phu Cu (Ai Co, Xuan Tu) tu hanh. Chuyen nang thu thiep cua vi Tong binh Dai do doc cua tran Ha Tien gioi tai kinh luoc va tho van da thanh truyen thuyet ton nhieu giay muc cua lop hau sinh.
Nu si Mong Tuyet da viet thien tieu thuyet ai tinh diem le “Nang Ai Co trong chau up” va soan gia Kien Giang Ha Huy Ha da sang tac vo cai luong “Ao cuoi truoc cong chua” deu tu cau chuyen tinh lam ly bi dat cua doi trai tai gai sac nay.
Du ngoi chua Phu Dung bay gio co phai la chua Phu Dung xua hay khong chang nua, du khach hanh huong, van canh chua van thay long xao xuyen bang khuang truoc moi tinh dam say chung thuy cua chang Mac Thien Tich voi nang Phu Cu qua nhung cau chuyen truyen khau. Roi, trong bong hoang hon chap choang ta nghe co tieng “chuong ngan trong chieu vang”, khien ta nhu nghe tieng chuong cong phu vao luc binh minh con khuat neo o Sac tu Tam Bao tu, nho sao bai tho “Tieu tu than chung” trong danh tac “Ha Tien thap canh” cua Tao dan Chieu Anh Cac.
Di tích họ Mạc ở Hà Tiên
By Kinh Nghiệm Du Lịch
Vượt qua những con dốc chạy ven biển xanh ngăn ngắt êm đềm sóng vỗ, qua những làng mạc, vườn cây ăn trái um tùm, xe đưa bạn tới công viên Mũi Tàu - nơi có bức tượng Mạc Cửu bằng đá xanh cao 7 mét sừng sững vươn lên trời cao bên dáng núi Tô Châu trầm mặc soi bóng xuống Đông Hồ.