Chùa Xà Tón là một danh lam thắng cảnh nổi tiếng không chỉ của An Giang mà còn của cả nước. Chùa Xà Tón được xây dựng cách nay khoảng 300 năm, trên một khu đất rộng nằm ngay trung tâm thị trấn Tri Tôn, huyện Tri Tôn.
Chính điện chùa Xà Tón.
Theo lời kể, thuở đó, vùng này còn là khu đất hoang vu, cây cối rậm rạp. Trên những ngọn cây, từng đàn khỉ chuyền cành, đôi lúc chúng còn cả gan chọc ghẹo, níu kéo khách qua đường. Cảnh quan đẹp, u nhã xứng đáng là nơi thờ tự tôn nghiêm, nên đồng bào Khmer quyết định chọn khu đất này làm nơi lập chùa. Đầu tiên chùa được xây bằng gỗ, lợp lá, nền đất đơn sơ. Với đặc thù có nhiều khỉ sinh sống và thường hay níu kéo khách qua đường nên chùa được đặt tên theo tiếng Khmer là Xvayton (Xvay là khỉ và ton là kéo). Xvayton đọc âm là Xà Tón. Tên gọi Xà Tón này một thời gian dài còn dùng gọi luôn tên thị trấn và tên huyện lỵ miền biên giới này cho đến khi đổi lại là Tri Tôn.
Chùa Xà Tón là một ngôi chùa thờ Phật theo phái Tiểu thừa của đồng bào Khmer Nam bộ. Cũng giống như bất cứ ngôi chùa Khmer Nam bộ khác, chùa Xà Tón được các vị sư cho xây dựng lần hồi, theo kiểu “tàm thực”. Nghĩa là khi con sóc (bổn đạo) quyên cúng tiền đến đâu thì chùa được tiến hành xây cất đến đó cho tới khi hoàn tất. Năm 1896 và năm 1933, chùa Xà Tón được xây dựng lại bằng gạch ngói, cột gỗ căm xe, nền chùa bằng đá xanh vôi ô dước (cao 1,8 m), theo kiến trúc cổ truyền của người Khmer Nam bộ. Chính điện nằm ngay trung tâm khuôn viên chùa, mặt quay về hướng Đông Tây, nóc nhọn và hai mái cong gộp lại gợi hình ảnh rắn thần Naga (tượng trưng cho sự bất diệt và dũng mãnh) nằm dài. Mái chùa được cấu trúc hình tam cấp ngói đỏ, xanh, vàng. Trong ánh nắng, lớp mái ngói này hừng lên một sắc màu đẹp mắt. Quanh ngôi chính điện có khá nhiều những ngôi tháp nhỏ màu sắc rực rỡ. Trên đỉnh các ngôi tháp này đều được chạm tượng thần Bayon (thần Bốn Mặt, thần Sáng Tạo) bằng đá. Đây là nơi thờ tự hài cốt của các vị sư trụ trì đã viên tịch. Phía trước chính điện có một ao rộng trồng sen và súng phủ bóng mát một hàng dừa. Những khi sen và súng nở bông, cả mặt ao rực màu hoa phớt đỏ lá xanh non, rất đẹp. Cạnh hàng dừa có một tượng Phật lớn được tạc trong thế thiền định dưới bóng cây lâm vồ. Cây lâm vồ này, theo các sư, có tuổi thọ trên trăm năm, gốc khoảng mười người ôm, cành lá xum xuê, mát rượi.
Trong chính điện có 4 hàng cột bằng gỗ căm xe, mỗi hàng có 7 cây cột. Nền chùa lát gạch bông, tường gạch vôi ô dước. Trên các vách tường là các bức bích họa nhiều màu sắc tái hiện một phần Phật thoại. Đặc biệt, ở một bên vách, có một tượng Phật lớn bằng xi măng, thể hiện cảnh Phật ngồi kiết già trên bệ cao với nhiều tượng gỗ sắp xếp xung quanh. Chính điện chùa là nơi hành lễ và thuyết pháp của các sư đối với con sóc. Trong khuôn viên chùa còn có một số dãy nhà khác gồm: nhà khách, hội trường, nhà tăng lữ, nhà bếp... Các dãy nhà này xây nhỏ hơn chính điện nhưng nhà nào cũng có hai mái cong gộp lại, nóc nhọn, hai bên mái tạc đuôi rắn thần Naga.
Hiện nay, chùa Xà Tón còn lưu giữ trên 100 bộ kinh bằng chữ Phạn được viết trên những chiếc lá buông mà người Khmer gọi là bộ sách “Sa Tra”. Chính vì vậy mà vào năm 2006 chùa đã được Trung tâm Sách kỷ lục Việt Nam xác lập kỷ lục giữ nhiều sách kinh lá có tại Việt Nam. Trước đó, năm 1986, chùa Xà Tón được Bộ Văn hóa công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.
Cũng giống như các ngôi chùa Khmer khác, theo truyền thống, chùa Xà Tón ngoài thờ Phật còn là trung tâm văn hóa, nơi gìn giữ những phong tục, tập quán, kiến trúc, điêu khắc, nghệ thuật cổ truyền của đồng bào Khmer. Ngoài những cuộc lễ nhỏ, mỗi năm chùa Xà Tón còn tổ chức 5 lễ lớn là: Chol Chnam Thmay (tết mừng năm mới) vào các ngày 13, 14, 15 tháng 4 dương lịch. Lễ Pi-sát bô-chia vào ngày rằm tháng 4 âm lịch nhằm nhớ ơn Phật tổ (ngày Phật đản sinh). Lễ Chôl Neasa là lễ cấm ba tháng sư không ra khỏi chùa (từ rằm tháng 6 đến rằm tháng 9 âm lịch). Lễ Kà Thận là lễ sắm quần áo cho sư cùng các vật dụng cho nhà chùa hoặc cho trường học địa phương. Đặc biệt nhất là lễ Dolta (còn gọi là Pha chun bênh), lễ ông bà (giống như lễ Thanh minh), kéo dài từ mồng 1 đến 15 tháng 10 âm lịch. Suốt những ngày này, con sóc mang bánh tét, hoa quả, cơm canh đến chùa cúng tế để tỏ lòng biết ơn người quá cố cũng như cầu an, cầu phúc cho gia đình...
Với nhiều lễ hội truyền thống ấy, với vị trí địa lý thuận lợi, với giá trị lịch sử văn hóa dân tộc, chùa Xà Tón là điểm tham quan hấp dẫn của hầu như tất cả mọi du khách đi đến khu vực này.
Chua Xa Ton
Chua Xa Ton la mot danh lam thang canh noi tieng khong chi cua An Giang ma con cua ca nuoc. Chua Xa Ton duoc xay dung cach nay khoang 300 nam, tren mot khu dat rong nam ngay trung tam thi tran Tri Ton, huyen Tri Ton.
Chinh dien chua Xa Ton.
Theo loi ke, thuo do, vung nay con la khu dat hoang vu, cay coi ram rap. Tren nhung ngon cay, tung dan khi chuyen canh, doi luc chung con ca gan choc gheo, niu keo khach qua duong. Canh quan dep, u nha xung dang la noi tho tu ton nghiem, nen dong bao Khmer quyet dinh chon khu dat nay lam noi lap chua. Dau tien chua duoc xay bang go, lop la, nen dat don so. Voi dac thu co nhieu khi sinh song va thuong hay niu keo khach qua duong nen chua duoc dat ten theo tieng Khmer la Xvayton (Xvay la khi va ton la keo). Xvayton doc am la Xa Ton. Ten goi Xa Ton nay mot thoi gian dai con dung goi luon ten thi tran va ten huyen ly mien bien gioi nay cho den khi doi lai la Tri Ton.
Chua Xa Ton la mot ngoi chua tho Phat theo phai Tieu thua cua dong bao Khmer Nam bo. Cung giong nhu bat cu ngoi chua Khmer Nam bo khac, chua Xa Ton duoc cac vi su cho xay dung lan hoi, theo kieu “tam thuc”. Nghia la khi con soc (bon dao) quyen cung tien den dau thi chua duoc tien hanh xay cat den do cho toi khi hoan tat. Nam 1896 va nam 1933, chua Xa Ton duoc xay dung lai bang gach ngoi, cot go cam xe, nen chua bang da xanh voi o duoc (cao 1,8 m), theo kien truc co truyen cua nguoi Khmer Nam bo. Chinh dien nam ngay trung tam khuon vien chua, mat quay ve huong Dong Tay, noc nhon va hai mai cong gop lai goi hinh anh ran than Naga (tuong trung cho su bat diet va dung manh) nam dai. Mai chua duoc cau truc hinh tam cap ngoi do, xanh, vang. Trong anh nang, lop mai ngoi nay hung len mot sac mau dep mat. Quanh ngoi chinh dien co kha nhieu nhung ngoi thap nho mau sac ruc ro. Tren dinh cac ngoi thap nay deu duoc cham tuong than Bayon (than Bon Mat, than Sang Tao) bang da. Day la noi tho tu hai cot cua cac vi su tru tri da vien tich. Phia truoc chinh dien co mot ao rong trong sen va sung phu bong mat mot hang dua. Nhung khi sen va sung no bong, ca mat ao ruc mau hoa phot do la xanh non, rat dep. Canh hang dua co mot tuong Phat lon duoc tac trong the thien dinh duoi bong cay lam vo. Cay lam vo nay, theo cac su, co tuoi tho tren tram nam, goc khoang muoi nguoi om, canh la xum xue, mat ruoi.
Trong chinh dien co 4 hang cot bang go cam xe, moi hang co 7 cay cot. Nen chua lat gach bong, tuong gach voi o duoc. Tren cac vach tuong la cac buc bich hoa nhieu mau sac tai hien mot phan Phat thoai. Dac biet, o mot ben vach, co mot tuong Phat lon bang xi mang, the hien canh Phat ngoi kiet gia tren be cao voi nhieu tuong go sap xep xung quanh. Chinh dien chua la noi hanh le va thuyet phap cua cac su doi voi con soc. Trong khuon vien chua con co mot so day nha khac gom: nha khach, hoi truong, nha tang lu, nha bep... Cac day nha nay xay nho hon chinh dien nhung nha nao cung co hai mai cong gop lai, noc nhon, hai ben mai tac duoi ran than Naga.
Hien nay, chua Xa Ton con luu giu tren 100 bo kinh bang chu Phan duoc viet tren nhung chiec la buong ma nguoi Khmer goi la bo sach “Sa Tra”. Chinh vi vay ma vao nam 2006 chua da duoc Trung tam Sach ky luc Viet Nam xac lap ky luc giu nhieu sach kinh la co tai Viet Nam. Truoc do, nam 1986, chua Xa Ton duoc Bo Van hoa cong nhan la di tich kien truc nghe thuat cap quoc gia.
Cung giong nhu cac ngoi chua Khmer khac, theo truyen thong, chua Xa Ton ngoai tho Phat con la trung tam van hoa, noi gin giu nhung phong tuc, tap quan, kien truc, dieu khac, nghe thuat co truyen cua dong bao Khmer. Ngoai nhung cuoc le nho, moi nam chua Xa Ton con to chuc 5 le lon la: Chol Chnam Thmay (tet mung nam moi) vao cac ngay 13, 14, 15 thang 4 duong lich. Le Pi-sat bo-chia vao ngay ram thang 4 am lich nham nho on Phat to (ngay Phat dan sinh). Le Chol Neasa la le cam ba thang su khong ra khoi chua (tu ram thang 6 den ram thang 9 am lich). Le Ka Than la le sam quan ao cho su cung cac vat dung cho nha chua hoac cho truong hoc dia phuong. Dac biet nhat la le Dolta (con goi la Pha chun benh), le ong ba (giong nhu le Thanh minh), keo dai tu mong 1 den 15 thang 10 am lich. Suot nhung ngay nay, con soc mang banh tet, hoa qua, com canh den chua cung te de to long biet on nguoi qua co cung nhu cau an, cau phuc cho gia dinh...
Voi nhieu le hoi truyen thong ay, voi vi tri dia ly thuan loi, voi gia tri lich su van hoa dan toc, chua Xa Ton la diem tham quan hap dan cua hau nhu tat ca moi du khach di den khu vuc nay.
Chùa Xà Tón
By Kinh Nghiệm Du Lịch
Chùa Xà Tón là một danh lam thắng cảnh nổi tiếng không chỉ của An Giang mà còn của cả nước. Chùa Xà Tón được xây dựng cách nay khoảng 300 năm, trên một khu đất rộng nằm ngay trung tâm thị trấn Tri Tôn, huyện Tri Tôn.