Trên quốc lộ 1A, theo hướng bắc-nam, qua khỏi cầu Bà Di thuộc địa phận thôn Đại Lộc, xã Phước Hiệp, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định, nổi bật trên nền trời xanh là những ngôi tháp cổ sừng sững trên ngọn đồi nằm phía bên tay trái. Khi nghiên cứu quần thể kiến trúc này, người Pháp ghi tên tháp là Tour d’Argent (tháp Bạc), nhưng người địa phương xưa nay vẫn gọi đó là tháp Bánh Ít. Đây là cụm quần thể tháp cổ Chăm Pa có nhiều tháp nhất hiện còn trên đất Bình Định.
Quần thể tháp Bánh Ít được xây dựng khoảng gần 1.000 năm trước, dưới thời hai quốc vương Harivarman IV và V; trong giai đoạn phong cách kiến trúc Champa chuyển tiếp từ phong cách Mỹ Sơn A1 và phong cách Bình Định. Cụm tháp hiện có 4 ngọn, nhưng căn cứ vào dấu tích còn lại, số lượng hạng mục ở đây còn nhiều hơn và đã đổ nát. Quả đồi dốc thoai thoải về phía Đông. Trên đường đi tới tháp chính, ngang qua những dấu vết đổ nát của hai lớp tường xây bằng gạch, đá ong là tháp cổng. Qua tháp cổng là một khoảng sân, nơi đây còn dấu tích vòng tường thành bao quanh khu trung tâm.
Ngôi tháp chính (bên phải) cao khoảng 20m nằm ở đỉnh đồi, mặt nền hình vuông, mỗi chiều 11m. Tháp được trang trí khá đẹp. Thân tháp có 5 cột tạo dáng thanh thoát, phần trang trí tập trung chủ yếu ở phần cửa. Cửa chính về phía Đông, nhô ra khỏi mặt tường khoảng 2m. Vòm cửa được tạo dáng hình mũi lao hai lớp với các hoa văn hình xoắn nối kết nhau. Chính giữa vòm cửa có phù điêu mặt kala. Cửa chính còn được trang trí diềm phù điêu khắc tạc hình Ganesa (người đầu voi, thần hạnh phúc và may mắn), hình Hamuman (khỉ thần).
Ngôi tháp nằm về phía nam tháp chính có chiều dài 12m, bề rộng 5m, cao chừng 10m. Mái tháp hình thuyền (hay hình yên ngựa), cong lõm phần giữa, vút lên ở hai đầu, trông giống mái nhà rông của người Tây Nguyên. Thân tháp được trang trí phù điêu hình người, hình thú, chim và hoa văn hoa lá.
Hai ngôi tháp phụ khác được xây dựng theo các lối kiến trúc riêng biệt, có hình dáng khác nhau tạo nên sự đa dạng, phong phú cho quần thể tháp Bánh Ít. Trong hình là tháp cổng, phía sau xa xa là tháp chính và tháp mái thuyền.
Đứng trên sân tháp, trên một ngọn đồi cao giữa một ngày tháng 6 nắng cháy, điều đọng lại với du khách chính là cảm giác ngưng đọng của thời gian giữa mênh mông của trời đất. Phía dưới chân đồi là làng mạc, sông suối. Trên cao kia là bầu trời xanh trong và nắng vời vợi.
Đứng bên những tòa tháp hàng ngàn tuổi, tường mái rêu phong với những hình tượng, phù điêu sinh động, thể hiện tín ngưỡng và cảm quan mỹ học của người Champa xưa, giữa không gian tĩnh lặng của núi đồi, chỉ có tiếng gió ù ù bên tai và thỉnh thoảng như rót vào tai tiếng hót rất lạ của loài chim mà người địa phương gọi là “tò le”, tiếng rít của lũ dơi làm tổ trên đỉnh tháp… du khách có những giây phút cảm hoài sâu lắng.
Về phương tiện nghệ thuật, trong toàn bộ di tích tháp Chàm còn lại trên đất nước Việt Nam, Bánh Ít là quần thể kiến trúc độc đáo, một khu di tích kiến trúc có giá trị nghệ thuật cao. Hiện nay, các hiện vật quí đều đã mang vào các bảo tàng trưng bày. Anh Dũng, nhân viên bảo vệ ở tháp Bánh Ít cho biết, hồi anh còn nhỏ, trong các tháp đều có tượng và đồ thờ cúng, ngày nay tháp không còn là nơi thờ tự như hồi xưa nhưng thỉnh thoảng vẫn có người dân lên thắp nhang.
Thap Banh It o Binh Dinh
Tren quoc lo 1A, theo huong bac-nam, qua khoi cau Ba Di thuoc dia phan thon Dai Loc, xa Phuoc Hiep, huyen Tuy Phuoc, tinh Binh Dinh, noi bat tren nen troi xanh la nhung ngoi thap co sung sung tren ngon doi nam phia ben tay trai. Khi nghien cuu quan the kien truc nay, nguoi Phap ghi ten thap la Tour d’Argent (thap Bac), nhung nguoi dia phuong xua nay van goi do la thap Banh It. Day la cum quan the thap co Cham Pa co nhieu thap nhat hien con tren dat Binh Dinh.
Quan the thap Banh It duoc xay dung khoang gan 1.000 nam truoc, duoi thoi hai quoc vuong Harivarman IV va V; trong giai doan phong cach kien truc Champa chuyen tiep tu phong cach My Son A1 va phong cach Binh Dinh. Cum thap hien co 4 ngon, nhung can cu vao dau tich con lai, so luong hang muc o day con nhieu hon va da do nat. Qua doi doc thoai thoai ve phia Dong. Tren duong di toi thap chinh, ngang qua nhung dau vet do nat cua hai lop tuong xay bang gach, da ong la thap cong. Qua thap cong la mot khoang san, noi day con dau tich vong tuong thanh bao quanh khu trung tam.
Ngoi thap chinh (ben phai) cao khoang 20m nam o dinh doi, mat nen hinh vuong, moi chieu 11m. Thap duoc trang tri kha dep. Than thap co 5 cot tao dang thanh thoat, phan trang tri tap trung chu yeu o phan cua. Cua chinh ve phia Dong, nho ra khoi mat tuong khoang 2m. Vom cua duoc tao dang hinh mui lao hai lop voi cac hoa van hinh xoan noi ket nhau. Chinh giua vom cua co phu dieu mat kala. Cua chinh con duoc trang tri diem phu dieu khac tac hinh Ganesa (nguoi dau voi, than hanh phuc va may man), hinh Hamuman (khi than).
Ngoi thap nam ve phia nam thap chinh co chieu dai 12m, be rong 5m, cao chung 10m. Mai thap hinh thuyen (hay hinh yen ngua), cong lom phan giua, vut len o hai dau, trong giong mai nha rong cua nguoi Tay Nguyen. Than thap duoc trang tri phu dieu hinh nguoi, hinh thu, chim va hoa van hoa la.
Hai ngoi thap phu khac duoc xay dung theo cac loi kien truc rieng biet, co hinh dang khac nhau tao nen su da dang, phong phu cho quan the thap Banh It. Trong hinh la thap cong, phia sau xa xa la thap chinh va thap mai thuyen.
Dung tren san thap, tren mot ngon doi cao giua mot ngay thang 6 nang chay, dieu dong lai voi du khach chinh la cam giac ngung dong cua thoi gian giua menh mong cua troi dat. Phia duoi chan doi la lang mac, song suoi. Tren cao kia la bau troi xanh trong va nang voi voi.
Dung ben nhung toa thap hang ngan tuoi, tuong mai reu phong voi nhung hinh tuong, phu dieu sinh dong, the hien tin nguong va cam quan my hoc cua nguoi Champa xua, giua khong gian tinh lang cua nui doi, chi co tieng gio u u ben tai va thinh thoang nhu rot vao tai tieng hot rat la cua loai chim ma nguoi dia phuong goi la “to le”, tieng rit cua lu doi lam to tren dinh thap… du khach co nhung giay phut cam hoai sau lang.
Ve phuong tien nghe thuat, trong toan bo di tich thap Cham con lai tren dat nuoc Viet Nam, Banh It la quan the kien truc doc dao, mot khu di tich kien truc co gia tri nghe thuat cao. Hien nay, cac hien vat qui deu da mang vao cac bao tang trung bay. Anh Dung, nhan vien bao ve o thap Banh It cho biet, hoi anh con nho, trong cac thap deu co tuong va do tho cung, ngay nay thap khong con la noi tho tu nhu hoi xua nhung thinh thoang van co nguoi dan len thap nhang.
Tháp Bánh Ít ở Bình Định
By Kinh Nghiệm Du Lịch
Trên quốc lộ 1A, theo hướng bắc-nam, qua khỏi cầu Bà Di thuộc địa phận thôn Đại Lộc, xã Phước Hiệp, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định, nổi bật trên nền trời xanh là những ngôi tháp cổ sừng sững trên ngọn đồi nằm phía bên tay trái. Khi nghiên cứu quần thể kiến trúc này, người Pháp ghi tên tháp là Tour d’Argent (tháp Bạc), nhưng người địa phương xưa nay vẫn gọi đó là tháp Bánh Ít. Đây là cụm quần thể tháp cổ Chăm Pa có nhiều tháp nhất hiện còn trên đất Bình Định.