13/11/2024
du lịch trong nước ,
5147
Khác với Vũng Tàu, vốn nổi tiếng là chốn du hí, ăn chơi của dân có tiền, vùng đất Bà Rịa được biết đến với những huyền thoại đất và người, nơi an nghỉ của những bậc tiền bối dày công mở đất phương Nam và những vị tướng tài với nhiều bí ẩn chưa được giải mã... Và địa danh này gắn liền với câu chuyện về Bà Rịa nương nương, một phụ nữ quê gốc ở Phú Yên.
>>> Cáp treo Vũng Tàu
>>> Hồ Mây - KDL sinh thái văn hóa qua ảnh nghệ thuật
Cầu sông Dinh ở cửa ngõ vào thị xã Bà Rịa.
Sách Đại Nam thực lục tiền biên cho biết địa danh Bà Rịa được sử nhà Nguyễn nói đến vào năm 1690. Năm 1776, Lê Quý Đôn cũng đề cập tới địa danh nầy trong cuốn Phủ biên tạp lục. Trịnh Hoài Đức trong Gia Định thành thông chí có ghi: “Bà Rịa ở địa đầu biên giới trấn Biên Hòa, là đất có danh tiếng, cho nên các phủ phía Bắc có câu ngạn rằng, “cơm Nai Rịa - cá Rí Rang” ấy là lấy xứ Đồng Nai mà Bà Rịa đứng đầu bao gồm cả Bến Nghé, Sài Gòn, Mỹ Tho, Long Hồ vậy”.
Ghi công người mở đất
Điện thờ Bà Rịa Tiên nữ nương nương.
Theo cụ Huỳnh Văn Bộ, văn kiện thời Minh Mạng năm thứ 12, cho biết bà Rịa quê ở Phú Yên, gia đình nghèo, năm 15 tuổi (thời chúa Nguyễn Phúc Tần) bà theo cha mẹ vào lập thân tại Long Lập (xã Long Phước ngày nay). Không chồng con, bà mất năm 94 tuổi (khoảng năm 1759). Bà Rịa là người có công khai phá đất đai, lập làng, lập ấp tại địa phương nầy, vua Minh Mạng ngưỡng mộ tài đức, ghi nhận công lao của bà nên ban họ vua cho bà: Nguyễn Thị Rịa, ghi thêm hai chữ “sương phụ”. Năm 1831, để đề cao một phụ nữ dân dã vua lấy tên bà đặt tên tỉnh: tỉnh Bà Rịa. Năm 1936 mộ bà được quận trưởng Long Điền xuất công quỹ trùng tu. Từ năm 1945, khu mộ dần bị hoang phế. Năm 1972, mộ được tu sửa và bà được thờ trong đình Phước An (xã Tam Phước).
Ngày nay, mộ phần Bà Rịa ở Tam Phước (Long Điền) nằm bên con đường chính, với chiếc cổng khang trang ghi hàng chữ: Mộ Bà Rịa, cùng một hàng rào tường đẹp đẽ. Khu mộ rộng lớn với những hàng trúc, tre đằng ngà, bồ đề cùng nhiều loại cây xanh cho bóng mát. Song song với ngôi mộ là điện thờ Bà Rịa nương nương, được tôn tạo năm 2010. Vòng thành khu mộ xây bằng đá ong mài, rộng 7 mét, dài 8,2 mét; tường cao 1 mét, dày 0,5 mét. Bên trong là ngôi mộ xây bằng ô dước với một nấm bằng nằm trên ba bậc cấp.
Dấu xưa đất cũ
Ngày nay, đến Long Điền, vẫn nghe người bản xứ nhắc đến câu ca dao: “Bao giờ bưng Bạc hết sình / bàu Thành hết nước thì mình hết thương”. Bàu Thành là một bàu nước lớn hình chữ nhật (dài 450 mét, rộng 250 mét) có bờ đất cao bao quanh với hàng tre xanh mướt. Có thể đây là Mô Xoài, như Trịnh Hoài Đức viết trong Gia Định thành thông chí: “Bô Tâm (vua nước Cao Miên) đắp lũy đất ở vùng địa đầu Mô Xoài. Phía ngoài trồng tre gai, tăng thêm quân và voi để phòng thủ, thế rất vững”. Tại bàu Thành, xưa kia người Pháp khai quật được gốm, con lăn bằng đá sa thạch và đưa về viện Bảo tàng Sài Gòn (nay là Bảo tàng Lịch sử TPHCM). Nhà khảo cổ học Malleret cho rằng đó là gốm Óc Eo.
Bàu Thành chính là cương vực phía đông của Vương quốc Phù Nam. Bàu Thành còn gọi bàu Voi tắm. Trong Gia Định thành thông chí, Trịnh Hoài Đức cho biết thêm, đây là nơi vua cho đào bàu lấy nước cho voi uống và tắm nên còn gọi bàu Vua... Di tích nầy còn nhiều điều bí ẩn, cần nghiên cứu sâu. Hiện nay di tích Bàu Thành được quy hoạch xây dựng và bảo vệ nằm trong Trung tâm Văn hóa - Thể thao huyện Long Điền.
Đình thần Long Điền.
Cách bàu Thành khoảng 800 mét về phía nam là gò Cây Cám, là một gò cát khá lớn. Năm 1999, khi san ủi mở đường, người ta phát hiện một tượng Phật bằng đá. Theo giám định của Trung tâm Khảo cổ học (Viện Khoa học Xã hội vùng Nam bộ) thì tượng Phật nầy mang phong cách văn hóa thời kỳ hậu Óc Eo. Người ta cũng phát hiện một số mảnh gốm màu đỏ xương pha cát, cứng, thuộc thời Chân Lạp (thế kỷ IX-X).
Gần bàu Thành là đình Long Điền, được công nhận là di tích văn hóa và kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia, nhưng đến nay vẫn chưa ai biết đình Long Điền được tạo dựng từ khi nào. Theo nghiên cứu, người ta ước đoán đình được xây dựng vào khoảng đời vua Thiệu Trị (1841-1847). Quần thể kiến trúc đình hợp thành chữ đinh, bao gồm: cổng tam quan, nhà võ ca, ngôi đình chánh, ngôi tiền hiền. Bên cạnh là nhà tiên sư, nhà trù, và miếu thần nông. Trong đình hiện lưu giữ nhiều sưu tập hiện vật bằng gỗ, gốm sứ có giá trị mỹ thuật, như: bộ bao lam, đôi hạc trên mình rùa, tủ thờ, bàn thờ... được chạm trổ công phu. Đình đã trải qua ba đợt tái thiết, tôn tạo. Hiện nay chứng tích cổ còn lại tại đình là một bức tường dài 50 mét, cao khoảng 3 mét, xây bằng đá ong tô. Giữa bức tường có vọng lâu cao, phía dưới là chiếc cổng.
Đền thờ hai vị quận công nhà Nguyễn
Đình thần Lâm Thao, thờ Tả quận công Châu Văn Tiếp và Hữu quận công Nguyễn Hữu Dật.
Ở vùng này còn có ngôi đình thần Lâm Thao Tả quận công Châu Văn Tiếp, Hữu quận công Nguyễn Hữu Dật. Ông từ Trần Văn Ngọc (sinh năm 1954) cho biết xưa kia hai đền thờ riêng biệt: đền thờ Diên Công (Nguyễn Diên) và đền Châu quận công (Châu Văn Tiếp). Đền Châu Văn Tiếp xây dựng ngoài đường cái, năm 1946, thực hiện cuộc vận động “vườn không nhà trống”, du kích xã Tam Phước đốt cả hai đình. Đình Diên công ở ngay tại đây, đốt ba lần cháy tới chánh điện thì tắt.
Năm 1954, đình Diên công được tái thiết và thêm nhiều đợt tu bổ sau đó. Năm 1975, kỳ lão đem sắc chỉ và sắc phong, chiếc ngai và bài vị Châu Văn Tiếp về thờ chung Diên công. Từ đó ban tế tự đổi tên là Đình thần Hắc Lăng thờ Lâm Thao Tả quận công Châu Văn Tiếp và Hữu quận công Nguyễn Hữu Dực. Hằng năm, đình tổ chức rất long trọng ngày vía Ông (Nguyễn Diên và Châu Văn Tiếp) vào ngày 16 tháng 6 âm lịch.
Về đền Diên công, sách Đại Nam nhất thống chi ghi: “Đền Diên công ở xã Hắc Lăng huyện Phước An có Diên công thờ khai biên công thần Chưởng cơ Diên Lộc hầu Nguyễn công”. Đền được dân làng Hắc Lăng lập trên phần mộ năm 1674, sau khi Chưởng cơ Diên Lộc hầu Nguyễn công qua đời. Khi triều Nguyễn thống nhất đất nước, Chưởng cơ Lộc hầu Nguyễn công được vua (Gia Long hoặc Minh Mạng) ban sắc thần. Năm Tự Đức thứ nhất (1847), ban cho ông sắc thần khác, từ đó dân làng lập đình thờ cúng.
Về thân thế Diên Lộc hầu Nguyễn công (Nguyễn Diên, Nguyễn Hữu Dực) khá phức tạp, có thể nói ông là một võ tướng thao lược, văn võ song toàn, khi cầm quân rất oai danh, gây chấn động. Trải qua chiến trận gian lao, hiểm trở nên Diên Lộc hầu bị trọng bệnh rồi chết ngày 16-6-1674.
Mộ phần Bình Tây đại đô đốc, Tả quận công Châu Văn Tiếp.
Châu Văn Tiếp (1738-1784) là một vị tướng tài, một trong “tam hùng” của đất Gia Định lúc bấy giờ (cùng với Đỗ Thành Nhân và Võ Tánh). Ông tên tộc là Doãn Ngạch, người thôn Vân Hòa, huyện Đồng Xuân, tỉnh Phú Yên. Năm 1771, khi Tây Sơn phát động cuộc khởi nghĩa nông dân, Châu Văn Tiếp chiếm cứ núi Trà Lang (Phú Yên) tung hoành một cõi. Sau khi thần phục nhà Nguyễn, ông lập được rất nhiều công trận.
Tháng Sáu năm Giáp Thìn (1784), Nguyễn Ánh phong Châu Văn Tiếp chức Bình Tây đại đô đốc, mở cuộc tấn công Gia Định. Tháng Mười, ông mở cuộc tấn công lớn vào quân Tây Sơn trên sông Mân Thít (Mang Thít, Vĩnh Long). Quân Tây Sơn thiệt hại năng, rút lui. Châu Văn Tiếp bị trong thương và mất ngày 19-10-1784. Do hoàn cảnh chiến tranh, Nguyễn Ánh sai lấy ván thuyền ghép lại làm hòm, dùng bộ nhung phục cấp tướng để tân liệm và bí mật cho người đem an táng ông tại một nơi thuộc xã An Hội (Vĩnh Long). Về sau, Nguyễn Ánh cho bốc mộ ông đem về Hắc Lăng (Phước Lăng, Long Điền nay) an táng. Nguyễn Ánh cho xây mộ ông bề thế, quy mô và khá đẹp.
Ngôi mộ nằm cách xa đình khoảng 500 mét đường chim bay. Ngôi mộ có 3 cổng, 1 chính, 2 phụ bên hông, với 2 con nghê chầu. Bên trái mộ Châu Văn Tiếp là ngôi mộ đơn giản, bia ghi: “Ngôi mộ bà phu nhân Châu Quận công Cao Thị Cấu, quê quán Hắc Lăng”. Đây là ngôi mộ do nhân dân địa phương xây. Cả khu mộ nầy, ngày nay nằm trên phần đất cát, cỏ cây um tùm, hầu như không được chăm sóc!
Đất xưa Bà Rịa còn nhiều điều cần được nghiên cứu sâu trên tinh thần khoa học để giải mã những bí ẩn mang màu huyền thoại dù chỉ mới trải qua khoảng ba trăm năm, thời gian chưa dài đối với sự phát triển một vùng đất có ý nghĩa lịch sử.
Dat xua Ba Ria
Khac voi Vung Tau, von noi tieng la chon du hi, an choi cua dan co tien, vung dat Ba Ria duoc biet den voi nhung huyen thoai dat va nguoi, noi an nghi cua nhung bac tien boi day cong mo dat phuong Nam va nhung vi tuong tai voi nhieu bi an chua duoc giai ma... Va dia danh nay gan lien voi cau chuyen ve Ba Ria nuong nuong, mot phu nu que goc o Phu Yen.
>>> Cap treo Vung Tau
>>> Ho May - KDL sinh thai van hoa qua anh nghe thuat
Cau song Dinh o cua ngo vao thi xa Ba Ria.
Sach Dai Nam thuc luc tien bien cho biet dia danh Ba Ria duoc su nha Nguyen noi den vao nam 1690. Nam 1776, Le Quy Don cung de cap toi dia danh nay trong cuon Phu bien tap luc. Trinh Hoai Duc trong Gia Dinh thanh thong chi co ghi: “Ba Ria o dia dau bien gioi tran Bien Hoa, la dat co danh tieng, cho nen cac phu phia Bac co cau ngan rang, “com Nai Ria - ca Ri Rang” ay la lay xu Dong Nai ma Ba Ria dung dau bao gom ca Ben Nghe, Sai Gon, My Tho, Long Ho vay”.
Ghi cong nguoi mo dat
Dien tho Ba Ria Tien nu nuong nuong.
Theo cu Huynh Van Bo, van kien thoi Minh Mang nam thu 12, cho biet ba Ria que o Phu Yen, gia dinh ngheo, nam 15 tuoi (thoi chua Nguyen Phuc Tan) ba theo cha me vao lap than tai Long Lap (xa Long Phuoc ngay nay). Khong chong con, ba mat nam 94 tuoi (khoang nam 1759). Ba Ria la nguoi co cong khai pha dat dai, lap lang, lap ap tai dia phuong nay, vua Minh Mang nguong mo tai duc, ghi nhan cong lao cua ba nen ban ho vua cho ba: Nguyen Thi Ria, ghi them hai chu “suong phu”. Nam 1831, de de cao mot phu nu dan da vua lay ten ba dat ten tinh: tinh Ba Ria. Nam 1936 mo ba duoc quan truong Long Dien xuat cong quy trung tu. Tu nam 1945, khu mo dan bi hoang phe. Nam 1972, mo duoc tu sua va ba duoc tho trong dinh Phuoc An (xa Tam Phuoc).
Ngay nay, mo phan Ba Ria o Tam Phuoc (Long Dien) nam ben con duong chinh, voi chiec cong khang trang ghi hang chu: Mo Ba Ria, cung mot hang rao tuong dep de. Khu mo rong lon voi nhung hang truc, tre dang nga, bo de cung nhieu loai cay xanh cho bong mat. Song song voi ngoi mo la dien tho Ba Ria nuong nuong, duoc ton tao nam 2010. Vong thanh khu mo xay bang da ong mai, rong 7 met, dai 8,2 met; tuong cao 1 met, day 0,5 met. Ben trong la ngoi mo xay bang o duoc voi mot nam bang nam tren ba bac cap.
Dau xua dat cu
Ngay nay, den Long Dien, van nghe nguoi ban xu nhac den cau ca dao: “Bao gio bung Bac het sinh / bau Thanh het nuoc thi minh het thuong”. Bau Thanh la mot bau nuoc lon hinh chu nhat (dai 450 met, rong 250 met) co bo dat cao bao quanh voi hang tre xanh muot. Co the day la Mo Xoai, nhu Trinh Hoai Duc viet trong Gia Dinh thanh thong chi: “Bo Tam (vua nuoc Cao Mien) dap luy dat o vung dia dau Mo Xoai. Phia ngoai trong tre gai, tang them quan va voi de phong thu, the rat vung”. Tai bau Thanh, xua kia nguoi Phap khai quat duoc gom, con lan bang da sa thach va dua ve vien Bao tang Sai Gon (nay la Bao tang Lich su TPHCM). Nha khao co hoc Malleret cho rang do la gom Oc Eo.
Bau Thanh chinh la cuong vuc phia dong cua Vuong quoc Phu Nam. Bau Thanh con goi bau Voi tam. Trong Gia Dinh thanh thong chi, Trinh Hoai Duc cho biet them, day la noi vua cho dao bau lay nuoc cho voi uong va tam nen con goi bau Vua... Di tich nay con nhieu dieu bi an, can nghien cuu sau. Hien nay di tich Bau Thanh duoc quy hoach xay dung va bao ve nam trong Trung tam Van hoa - The thao huyen Long Dien.
Dinh than Long Dien.
Cach bau Thanh khoang 800 met ve phia nam la go Cay Cam, la mot go cat kha lon. Nam 1999, khi san ui mo duong, nguoi ta phat hien mot tuong Phat bang da. Theo giam dinh cua Trung tam Khao co hoc (Vien Khoa hoc Xa hoi vung Nam bo) thi tuong Phat nay mang phong cach van hoa thoi ky hau Oc Eo. Nguoi ta cung phat hien mot so manh gom mau do xuong pha cat, cung, thuoc thoi Chan Lap (the ky IX-X).
Gan bau Thanh la dinh Long Dien, duoc cong nhan la di tich van hoa va kien truc nghe thuat cap quoc gia, nhung den nay van chua ai biet dinh Long Dien duoc tao dung tu khi nao. Theo nghien cuu, nguoi ta uoc doan dinh duoc xay dung vao khoang doi vua Thieu Tri (1841-1847). Quan the kien truc dinh hop thanh chu dinh, bao gom: cong tam quan, nha vo ca, ngoi dinh chanh, ngoi tien hien. Ben canh la nha tien su, nha tru, va mieu than nong. Trong dinh hien luu giu nhieu suu tap hien vat bang go, gom su co gia tri my thuat, nhu: bo bao lam, doi hac tren minh rua, tu tho, ban tho... duoc cham tro cong phu. Dinh da trai qua ba dot tai thiet, ton tao. Hien nay chung tich co con lai tai dinh la mot buc tuong dai 50 met, cao khoang 3 met, xay bang da ong to. Giua buc tuong co vong lau cao, phia duoi la chiec cong.
Den tho hai vi quan cong nha Nguyen
Dinh than Lam Thao, tho Ta quan cong Chau Van Tiep va Huu quan cong Nguyen Huu Dat.
O vung nay con co ngoi dinh than Lam Thao Ta quan cong Chau Van Tiep, Huu quan cong Nguyen Huu Dat. Ong tu Tran Van Ngoc (sinh nam 1954) cho biet xua kia hai den tho rieng biet: den tho Dien Cong (Nguyen Dien) va den Chau quan cong (Chau Van Tiep). Den Chau Van Tiep xay dung ngoai duong cai, nam 1946, thuc hien cuoc van dong “vuon khong nha trong”, du kich xa Tam Phuoc dot ca hai dinh. Dinh Dien cong o ngay tai day, dot ba lan chay toi chanh dien thi tat.
Nam 1954, dinh Dien cong duoc tai thiet va them nhieu dot tu bo sau do. Nam 1975, ky lao dem sac chi va sac phong, chiec ngai va bai vi Chau Van Tiep ve tho chung Dien cong. Tu do ban te tu doi ten la Dinh than Hac Lang tho Lam Thao Ta quan cong Chau Van Tiep va Huu quan cong Nguyen Huu Duc. Hang nam, dinh to chuc rat long trong ngay via Ong (Nguyen Dien va Chau Van Tiep) vao ngay 16 thang 6 am lich.
Ve den Dien cong, sach Dai Nam nhat thong chi ghi: “Den Dien cong o xa Hac Lang huyen Phuoc An co Dien cong tho khai bien cong than Chuong co Dien Loc hau Nguyen cong”. Den duoc dan lang Hac Lang lap tren phan mo nam 1674, sau khi Chuong co Dien Loc hau Nguyen cong qua doi. Khi trieu Nguyen thong nhat dat nuoc, Chuong co Loc hau Nguyen cong duoc vua (Gia Long hoac Minh Mang) ban sac than. Nam Tu Duc thu nhat (1847), ban cho ong sac than khac, tu do dan lang lap dinh tho cung.
Ve than the Dien Loc hau Nguyen cong (Nguyen Dien, Nguyen Huu Duc) kha phuc tap, co the noi ong la mot vo tuong thao luoc, van vo song toan, khi cam quan rat oai danh, gay chan dong. Trai qua chien tran gian lao, hiem tro nen Dien Loc hau bi trong benh roi chet ngay 16-6-1674.
Mo phan Binh Tay dai do doc, Ta quan cong Chau Van Tiep.
Chau Van Tiep (1738-1784) la mot vi tuong tai, mot trong “tam hung” cua dat Gia Dinh luc bay gio (cung voi Do Thanh Nhan va Vo Tanh). Ong ten toc la Doan Ngach, nguoi thon Van Hoa, huyen Dong Xuan, tinh Phu Yen. Nam 1771, khi Tay Son phat dong cuoc khoi nghia nong dan, Chau Van Tiep chiem cu nui Tra Lang (Phu Yen) tung hoanh mot coi. Sau khi than phuc nha Nguyen, ong lap duoc rat nhieu cong tran.
Thang Sau nam Giap Thin (1784), Nguyen Anh phong Chau Van Tiep chuc Binh Tay dai do doc, mo cuoc tan cong Gia Dinh. Thang Muoi, ong mo cuoc tan cong lon vao quan Tay Son tren song Man Thit (Mang Thit, Vinh Long). Quan Tay Son thiet hai nang, rut lui. Chau Van Tiep bi trong thuong va mat ngay 19-10-1784. Do hoan canh chien tranh, Nguyen Anh sai lay van thuyen ghep lai lam hom, dung bo nhung phuc cap tuong de tan liem va bi mat cho nguoi dem an tang ong tai mot noi thuoc xa An Hoi (Vinh Long). Ve sau, Nguyen Anh cho boc mo ong dem ve Hac Lang (Phuoc Lang, Long Dien nay) an tang. Nguyen Anh cho xay mo ong be the, quy mo va kha dep.
Ngoi mo nam cach xa dinh khoang 500 met duong chim bay. Ngoi mo co 3 cong, 1 chinh, 2 phu ben hong, voi 2 con nghe chau. Ben trai mo Chau Van Tiep la ngoi mo don gian, bia ghi: “Ngoi mo ba phu nhan Chau Quan cong Cao Thi Cau, que quan Hac Lang”. Day la ngoi mo do nhan dan dia phuong xay. Ca khu mo nay, ngay nay nam tren phan dat cat, co cay um tum, hau nhu khong duoc cham soc!
Dat xua Ba Ria con nhieu dieu can duoc nghien cuu sau tren tinh than khoa hoc de giai ma nhung bi an mang mau huyen thoai du chi moi trai qua khoang ba tram nam, thoi gian chua dai doi voi su phat trien mot vung dat co y nghia lich su.
Đất xưa Bà Rịa
By Kinh Nghiệm Du Lịch
Khác với Vũng Tàu, vốn nổi tiếng là chốn du hí, ăn chơi của dân có tiền, vùng đất Bà Rịa được biết đến với những huyền thoại đất và người, nơi an nghỉ của những bậc tiền bối dày công mở đất phương Nam và những vị tướng tài với nhiều bí ẩn chưa được giải mã... Và địa danh này gắn liền với câu chuyện về Bà Rịa nương nương, một phụ nữ quê gốc ở Phú Yên.